• Het mysterie van Antikythera 

    De puzzel is bijna   compleet

    Wetenschappers puzzelen al meer dan honderd jaar op de tandwielen en radertjes van het mysterieuze Antikyteramechanisme. Promovendus Niels Bos ontdekte de functie van één tandwieltje.

    Raadsel in brons

    Het Anti­kythera­mechanisme werd in 1900 voor de kust van het Griekse eiland Antikythera ontdekt. Duikers stuitten per toeval op een scheepswrak met bronzen beelden, kostbare juwelen en versierd glaswerk uit de eerste eeuw voor Christus. En een klomp brons ter grootte van een schoenendoos.

    Alle aandacht ging uit naar de beelden en juwelen en de bronzen klomp belandde in de kelder van een museum. Tot hij daar na verloop van tijd uiteenviel en wijzerplaten, inscripties en tandwielen tevoorschijn kwamen. Pas toen werd duidelijk dat het hier ging om een mysterieus mechanisme, dat de wetenschap nog altijd niet volledig begrijpt.

    Nou ja, misschien dan. Want zeker weet geschiedenis- en sterrenkundepromovendus Niels Bos het ook niet. Maar als hij gelijk heeft, is de wetenschap weer een stapje dichter bij het ontrafelen van het mysterie van Antikythera.

    82 stukken

    Waar het om gaat? Eén onderdeeltje uit de oudste computer ter wereld: een mechanisme dat bestaat uit 82 stukken met inscripties, wijzerplaten en tandwielen die honderd jaar geleden van de zeebodem werden gevist. Vooral de tandwielen zijn interessant.

    ‘Wetenschappers hadden er geen idee van dat de Grieken die al gebruikten’, vertelt Bos. ‘Ze duiken pas 1500 jaar later weer op.’

    Het fascineert hem enorm, zo’n eeuwenoud apparaat waarvan wetenschappers nog altijd niet precies weten hoe het werkte.

    Analoge computer

    Natuurlijk is er een heleboel ook wel bekend. Inscripties onthullen bijvoorbeeld waar het Antikytheramechanisme toe diende. ‘Het is eigenlijk de eerste analoge computer’, zegt Bos. ‘Hij werd gebruikt voor sterrenkundige berekeningen. Je draaide een wijzertje naar de datum en andere wijzerplaten gaven dan informatie over de stand van de zon, de maan, de volgende maansverduistering. Of wanneer de volgende Olympische Spelen waren.’

    Maar weten waar het voor gebruikt werd, blijkt iets anders dan begrijpen hoe het in elkaar zat. Al meer dan honderd jaar proberen deskundigen de deeltjes in elkaar passen. Voor een deel lijkt dat gelukt, maar net als wanneer je een horloge uit elkaar sloopt en weer in elkaar wil zetten: er blijven altijd een paar tandwieltjes over. En dan?

    Röntgenfoto’s

    Uiteindelijk werd besloten om röntgenfoto’s te maken, maar zelfs dat bleek ingewikkelder dan gedacht. ‘Je kunt de stukken namelijk niet aanraken’, zegt Bos. ‘Dan vallen ze uit elkaar.’ En dus brak het Nationaal Archeologisch museum in Athene een complete muur uit om de apparatuur naar de overblijfselen te kunnen brengen.

    ‘Als je de stukken aanraakt, vallen ze uit elkaar.’

    Gelukkig bleek het de moeite meer dan waard, toen de foto’s verborgen inscripties lieten zien. ‘De namen van de vijf bekende planeten uit die tijd’, vertelt Bos. ‘Inclusief bijnaam en de kleur van het wijzertje op het mechanisme.’

    Kortom: het mechanisme gaf ook de stand van de planeten aan.

    En daar kwam Bos om de hoek kijken. De oude Grieken geloofden namelijk dat de planeten om de aarde draaiden. En om toch hun – schijnbaar grillige – baan te kunnen voorspellen, hadden ze beredeneerd dat de planeten zelf ook nog eens in cirkels draaiden. Bos rekende die draaiingen om naar tandwielen die het juiste wijzertje op het Antikytheramechanisme kunnen aansturen.

    1281 keer in 2048 jaar

    Dat kan simpel. ‘Stel’, zegt Bos, ‘Venus draait vijf keer in acht jaar tijd voordat je haar weer op dezelfde plek aan de hemel ziet. Dan heb je één tandwiel met vijf tanden en één met acht tanden nodig.’

    Maar er waren ook complexere ‘omlooptijden’. ‘Bijvoorbeeld 1281 keer rond in 2048 jaar’, vertelt hij. ‘En dat levert weer een andere tandwielcombinatie op.’ En eentje die heel wat meer tandwieltjes nodig heeft.

    Ultieme oplossing

    Eén van Bos’ oplossingen bleek een tandwiel met 63 tanden. En laat dit nu één van de overgebleven stukjes zijn.

    Heeft Bos daarmee de ultieme oplossing gevonden? Hij haalt zijn schouders op. ‘Het kan ook toeval zijn’, zegt hij. ‘Misschien begrijpen we pas echt hoe het mechanisme werkt, als we er nog eentje vinden’.